Giảm nghèo là gì? Các bài báo nghiên cứu khoa học liên quan

Khái niệm giảm nghèo

Giảm nghèo là tập hợp các chính sách, biện pháp và chương trình có mục tiêu nâng cao chất lượng sống và mở rộng cơ hội phát triển cho các nhóm dân cư có thu nhập thấp, đặc biệt là những người sống dưới ngưỡng nghèo xác định theo tiêu chí quốc gia hoặc quốc tế. Khái niệm này không chỉ đơn thuần đề cập đến thu nhập mà còn bao gồm các điều kiện thiết yếu như tiếp cận giáo dục, y tế, an sinh xã hội và khả năng tham gia vào đời sống kinh tế-xã hội một cách bình đẳng.

Theo Ngân hàng Thế giới, giảm nghèo là ưu tiên chiến lược toàn cầu với mục tiêu xóa bỏ nghèo đói cùng cực và thúc đẩy thịnh vượng chia sẻ. Nghèo đói bị coi là rào cản căn bản cản trở sự phát triển bền vững và làm trầm trọng thêm bất bình đẳng xã hội. Việc giảm nghèo hiệu quả cần gắn với tăng trưởng kinh tế bao trùm và bảo vệ nhóm yếu thế trước các cú sốc kinh tế, khí hậu hay dịch bệnh.

Giảm nghèo còn mang tính chất liên ngành, đòi hỏi sự phối hợp giữa các lĩnh vực như giáo dục, y tế, tài chính, lao động, xây dựng hạ tầng và cả thể chế quản trị. Không thể đạt được mục tiêu giảm nghèo bền vững nếu thiếu khung chính sách toàn diện và sự tham gia của nhiều bên liên quan, bao gồm cả khu vực công, tư nhân và các tổ chức xã hội dân sự.

Phân loại nghèo đói

Nghèo đói không phải là một trạng thái đồng nhất. Trong các nghiên cứu và chính sách hiện đại, nghèo đói được phân thành nhiều loại hình khác nhau để phản ánh rõ hơn đặc trưng và nguyên nhân. Sự phân loại này giúp các nhà hoạch định chính sách lựa chọn công cụ can thiệp phù hợp hơn với từng nhóm đối tượng.

Ba dạng nghèo đói thường được sử dụng phổ biến gồm:

• Nghèo tuyệt đối: tình trạng không đủ điều kiện đáp ứng các nhu cầu cơ bản như ăn, ở, nước sạch, vệ sinh và chăm sóc y tế cơ bản.
• Nghèo tương đối: so sánh thu nhập hoặc mức sống của một người so với mức trung bình xã hội nơi họ sống. Người nghèo tương đối không bị thiếu đói nhưng gặp hạn chế rõ rệt trong tiếp cận các cơ hội phát triển.
• Nghèo đa chiều: khái niệm mở rộng bao gồm các thiếu hụt trong giáo dục, y tế, điều kiện sống và khả năng tiếp cận dịch vụ xã hội, bất kể mức thu nhập.

Nghèo đa chiều được phổ biến thông qua Chỉ số nghèo đa chiều (MPI) của Oxford Poverty and Human Development Initiative. Chỉ số này phản ánh nghèo đói dưới góc nhìn phi tiền tệ, đánh giá con người dựa trên mức độ tiếp cận các quyền cơ bản, đặc biệt trong các nước đang phát triển.

Chỉ số và tiêu chí đo lường nghèo

Việc đo lường nghèo đói đóng vai trò then chốt trong việc thiết kế, giám sát và đánh giá hiệu quả chính sách giảm nghèo. Các chỉ số đo lường không chỉ cần phản ánh trung thực tình trạng kinh tế-xã hội mà còn phải đủ linh hoạt để áp dụng ở các quốc gia, vùng lãnh thổ khác nhau với trình độ phát triển khác biệt.

Ba nhóm chỉ số chính bao gồm:

• Chuẩn nghèo quốc gia: do từng nước xây dựng, thường dựa vào mức thu nhập tối thiểu cần thiết để sống ở mức cơ bản trong bối cảnh cụ thể.
• Chuẩn nghèo quốc tế: mức 1.90 USD/ngày theo sức mua tương đương (PPP) do World Bank đưa ra để đánh giá nghèo cùng cực toàn cầu.
• Chỉ số MPI (Multidimensional Poverty Index): đo lường tỷ lệ và cường độ nghèo dựa trên 3 chiều – giáo dục, y tế và điều kiện sống, áp dụng rộng rãi trong đánh giá phát triển con người.

Công thức tính MPI được trình bày như sau:

$MPI = H \times A$

Trong đó:

Ký hiệu	Ý nghĩa
H	Tỷ lệ người nghèo đa chiều trong tổng dân số
A	Mức độ thiếu hụt trung bình trong số người nghèo

UNDP công bố MPI hằng năm như một phần của báo cáo phát triển con người, đóng vai trò quan trọng trong theo dõi tiến độ đạt được các Mục tiêu Phát triển Bền vững (SDGs).

Nguyên nhân chính gây ra nghèo đói

Nghèo đói thường bắt nguồn từ nhiều nguyên nhân có tính hệ thống và liên kết lẫn nhau. Việc xác định đúng các nguyên nhân gốc rễ là điều kiện cần để xây dựng chính sách giảm nghèo hiệu quả và có mục tiêu cụ thể. Không chỉ dừng ở thu nhập, nghèo đói phản ánh sự thiếu hụt về cơ hội, dịch vụ cơ bản và khả năng tham gia đầy đủ vào đời sống xã hội.

Một số nguyên nhân phổ biến gây ra nghèo bao gồm:

• Thiếu giáo dục và đào tạo nghề: khiến người lao động không có kỹ năng cần thiết để tham gia thị trường lao động chính thức.
• Thất nghiệp hoặc việc làm không ổn định: dẫn đến thu nhập thấp, không đủ để duy trì mức sống cơ bản.
• Tiếp cận y tế yếu kém: bệnh tật kéo dài làm gia tăng chi phí y tế và mất khả năng lao động.
• Thiên tai, biến đổi khí hậu: ảnh hưởng trực tiếp tới sinh kế, đặc biệt ở vùng nông thôn phụ thuộc vào nông nghiệp.
• Bất bình đẳng và phân biệt đối xử: khiến một số nhóm dân cư bị hạn chế tiếp cận tài nguyên và cơ hội phát triển.

Những nguyên nhân này không tồn tại riêng lẻ mà thường xuyên tác động đồng thời, tạo nên vòng luẩn quẩn nghèo đói – bất lợi – thiếu cơ hội – tái nghèo.

Chính sách và chương trình giảm nghèo

Các chính sách giảm nghèo được xây dựng dựa trên nguyên tắc tăng quyền năng kinh tế cho người nghèo, mở rộng tiếp cận dịch vụ xã hội và tăng cường năng lực tự chủ. Chính phủ các nước, đặc biệt là ở các quốc gia đang phát triển, đã áp dụng nhiều chương trình mục tiêu nhằm cải thiện điều kiện sống cho nhóm thu nhập thấp. Các chính sách này thường gắn với khung chiến lược phát triển quốc gia và được hỗ trợ bởi các tổ chức quốc tế như Ngân hàng Thế giới, IMF, UNDP.

Một số mô hình can thiệp tiêu biểu gồm:

• Chuyển tiền mặt có điều kiện (CCT): người dân nhận hỗ trợ tài chính khi đảm bảo điều kiện như cho con đi học hoặc tham gia khám sức khỏe định kỳ.
• Chính sách trợ giá: hỗ trợ giá lương thực, y tế hoặc giáo dục để giảm chi phí sống cơ bản.
• Chương trình tạo việc làm công: cung cấp việc làm tạm thời thông qua dự án phát triển hạ tầng (đường, thủy lợi, nhà cộng đồng...)
• Phát triển doanh nghiệp vi mô: hỗ trợ vốn và đào tạo kỹ năng để người nghèo tự kinh doanh nhỏ lẻ.

Điển hình như chương trình Bolsa Família của Brazil, được đánh giá là mô hình hiệu quả giúp hơn 13 triệu hộ gia đình thoát nghèo nhờ cơ chế chuyển tiền mặt trực tiếp có điều kiện. Theo IMF, chương trình này góp phần làm giảm bất bình đẳng thu nhập (chỉ số Gini giảm từ 0.58 còn 0.51 trong vòng 6 năm).

Vai trò của giáo dục và việc làm trong giảm nghèo

Giáo dục đóng vai trò nền tảng trong việc cắt đứt vòng luẩn quẩn giữa nghèo đói và cơ hội thấp. Những người có trình độ học vấn cao thường có thu nhập ổn định hơn, điều kiện sống tốt hơn và khả năng vượt qua khủng hoảng cao hơn. Theo UNESCO, mỗi năm học thêm giúp tăng thu nhập cá nhân trung bình 10%, đồng thời làm giảm xác suất nghèo của một hộ gia đình khoảng 6%.

Bên cạnh đó, việc làm là phương tiện bền vững nhất để thoát nghèo. Tuy nhiên, không phải việc làm nào cũng có khả năng cải thiện mức sống lâu dài. Khái niệm “việc làm bền vững” bao gồm:

• Lương đủ sống (living wage)
• Điều kiện lao động an toàn, hợp pháp
• Quyền tham gia bảo hiểm xã hội
• Cơ hội phát triển nghề nghiệp

Việc phát triển doanh nghiệp nhỏ và vừa (SMEs), khu vực kinh tế phi chính thức, và kinh tế số là hướng đi hiệu quả để mở rộng cơ hội việc làm cho người thu nhập thấp. Các chương trình đào tạo nghề, hỗ trợ khởi nghiệp cũng cần được thiết kế phù hợp với nhu cầu của thị trường và năng lực địa phương.

Ảnh hưởng của biến đổi khí hậu và đại dịch

Biến đổi khí hậu đang trở thành một trong những yếu tố làm trầm trọng thêm tình trạng nghèo đói, đặc biệt ở các khu vực dễ bị tổn thương như vùng ven biển, vùng núi và khu vực canh tác nông nghiệp. Các hiện tượng cực đoan như hạn hán, bão lũ, nước biển dâng gây tổn thất nghiêm trọng đến sinh kế và buộc nhiều cộng đồng phải di cư.

Đại dịch COVID-19 là một minh chứng rõ ràng cho việc một cú sốc toàn cầu có thể xóa sạch thành tựu giảm nghèo trong hàng thập kỷ. Theo World Bank, đại dịch đã đẩy hơn 70 triệu người vào cảnh nghèo cùng cực trong năm 2020–2021, khiến tỷ lệ nghèo toàn cầu tăng trở lại lần đầu tiên sau gần 20 năm.

Những thách thức này cho thấy cần tích hợp yếu tố khí hậu và khả năng chống chịu rủi ro vào chính sách giảm nghèo. Bên cạnh đó, tăng cường hệ thống y tế công, bảo hiểm xã hội toàn dân và hạ tầng số là yếu tố bắt buộc trong thế giới hậu đại dịch.

Giảm nghèo và bình đẳng giới

Phụ nữ, đặc biệt ở khu vực nông thôn và cộng đồng dân tộc thiểu số, thường chịu nhiều hình thức nghèo đói hơn nam giới. Họ bị hạn chế tiếp cận giáo dục, tài sản, đất đai, tín dụng và thị trường lao động chính thức. Nghèo đói gắn với giới không chỉ là vấn đề thu nhập mà còn là sự bất bình đẳng trong quyền lực và khả năng ra quyết định.

Các chính sách giảm nghèo hiệu quả cần lồng ghép yếu tố giới, như:

• Ưu tiên giáo dục trẻ em gái
• Tạo điều kiện vay vốn cho phụ nữ khởi nghiệp
• Thúc đẩy phụ nữ tham gia vào quản trị cộng đồng và lãnh đạo chính sách
• Bảo vệ phụ nữ trước bạo lực và bóc lột lao động

Theo báo cáo của UN Women (2022), nếu không có hành động mang tính đột phá, gần 342 triệu phụ nữ và trẻ em gái sẽ vẫn sống trong nghèo cùng cực đến năm 2030.

Triển vọng và thách thức tương lai

Mục tiêu xóa nghèo cùng cực đến năm 2030 là Mục tiêu Phát triển Bền vững số 1 (SDG1) của Liên Hợp Quốc. Tuy nhiên, các cú sốc toàn cầu gần đây đang đặt ra nhiều rào cản cho mục tiêu này. Ngoài rủi ro về đại dịch và khí hậu, còn tồn tại các nguy cơ từ xung đột địa chính trị, bất ổn tài chính và sự chậm lại của tăng trưởng kinh tế toàn cầu.

Tương lai của giảm nghèo phụ thuộc vào:

1. Đổi mới mô hình phát triển theo hướng bao trùm
2. Tăng cường đầu tư vào giáo dục, hạ tầng và chuyển đổi số
3. Thực thi hiệu quả các chính sách an sinh xã hội
4. Thúc đẩy hợp tác quốc tế và chia sẻ tri thức

Liên Hợp Quốc nhấn mạnh rằng, không chỉ các chính phủ mà khu vực tư nhân và xã hội dân sự cũng cần đóng vai trò chủ động để đảm bảo không ai bị bỏ lại phía sau.

Tài liệu tham khảo

1. World Bank. Poverty Overview. https://www.worldbank.org
2. Oxford Poverty and Human Development Initiative (OPHI). Multidimensional Poverty Index. https://ophi.org.uk
3. United Nations Development Programme (UNDP). Human Development Reports. https://hdr.undp.org
4. International Monetary Fund. Bolsa Família Program Report. https://www.imf.org
5. United Nations. Sustainable Development Goal 1. https://sdgs.un.org
6. World Bank. Global Economic Prospects. https://www.worldbank.org
7. UN Women. Gender Snapshot 2022. https://www.unwomen.org
8. UNESCO. Education for All. https://www.unesco.org